Wie ooit in een meertalig land heeft gewoond herkent het vast: de kleine verschillen tussen plaatsaanduidingen in de verschillende landstalen – bijna hetzelfde, maar nét niet helemaal. In Brussel kan je bijvoorbeeld zomaar in de Bergopstraat wonen in de ene taal, en, in de Rue de l’ Ascension in de andere; leuk weetje en interessant voor de lokale cultuur. Maar er is zeker ook een uitwerking op hoe je door de deze straat beweegt. Want een betere letterlijke vertaling van deze straat uit het Frans is straat van de beklimming; een bijna heroïsch gegeven – met de overwinning van de hoogte in zicht. Terwijl bergop toch voelt alsof de zwaartekracht hard aan je blijft trekken en de top nog lang uit beeld is. Bijna hetzelfde maar niet helemaal; technisch gezien zijn ze onderdeel van dezelfde familie. Inhoudelijk gezien hebben ze een geheel andere insteek – en dus een geheel ander perspectief als je aan je weg naar boven begint bij het begin van deze straat. Een onschuldige Babylonische spraakverwarring uit de realiteit van de stad.

Op NDSM is meerstemmigheid de kern van de zogenaamde Culturele Werf – de naam voor deze periode van tijdelijkheid en transformatie. Maar je zou het ook zomaar een Toren van Babel kunnen noemen

In dit land valt het minder op, maar ook hier hebben we een psychologiserende werking van plaatsaanduidingen met een dieperliggend effect van hoe we ze gebruiken. En misschien is dat nog het meest voelbaar in onze aanduidingen voor de plekken waar we ons vrij kunnen bewegen: de ene keer heet de openbare ruimte, de andere keer de publieke ruimte. Öffentliche Raum, espace publique, public space… misschien hebben we wel de enige taal die twee begrippen heeft voor hetzelfde. Of niet helemaal. Want technisch gezien is de publieke ruimte breder dan de openbare: de term wordt gebruikt voor alle plekken waar – gezien het karakter van de ruimte – je als publiek vrij zou moeten kunnen bewegen; van openbare weg en pleinen, tot de entreepartijen van gebouwen met een algemeen nut – zoals bibliotheken, postkantoren en banken, en zelfs virtuele ruimtes. Terwijl openbare ruimte is voorbehouden voor openbare weg, pleinen, straten enz.

Maar met deze specificering van publieke ruimte en afbakening naar openbare ruimte, lijkt ook een hele boel betekenis verloren te gaan. Openbare ruimte kennen we vooral als ruimte die afgeschermd is door regels, geboden en verboden. Reuring in openbare ruimte wordt al snel gezien als overlast, je stem laten horen doe je vooral als je ergens ontstemt over bent en gaat vaak gepaard met andere geluiden overstemmen en het moeten vragen van toestemming vooraf. Publieke ruimte gaat daarentegen over het recht om vrij te bewegen en je uit te drukken. Ruimte voor publieke waarden en meerstemmigheid dus; en die moeten we koesteren omdat ze steeds meer in de verdrukking raakt tussen het openbare (gereguleerde) en het private.

De NDSM-werf is misschien wel een van de laatste plekken in Amsterdam waar de openbare ruimte ook nog echt de publieke ruimte is. En dat heeft alles te maken met haar tijdelijkheid. Als openbare ruimte is ze on-ingericht volgens de regels en onontwikkeld – een stuk stad wat onaf is. En daarmee gelden veel regels niet. Ze is zonder veel bemoeienis van verlaten industrieel relict tot vrijplaats geworden. En nu heeft ze al bijna 15 jaar een tijdelijke status als transformatiegebied – maar ook als culturele werf. Wachtend op haar definitieve status als onderdeel van een uitbreidende stad is een vreemde mix ontstaan tussen het informele en het formele.  Met evenveel elementen van publieke ruimte – die kan worden ingevuld door individuele stemmen – als van openbare ruimte met zich ontwikkelende regels en geboden – om juist zo veel mogelijk gelijktijdig gebruik mogelijk te maken. Dat schuurt, maar op een prettige manier. Het levert gesprekken op, soms discussies, maar bijna altijd mooie nieuwe ontmoetingen en samenwerkingen tussen partijen die elkaar op andere plekken wat minder snel zouden tegenkomen. En vooral nieuwe meerstemmige betekenissen die worden toegevoegd aan de vele geschiedenissen die deze plek al rijk is. Op NDSM is dit de kern van de zogenaamde Culturele Werf – de naam voor deze periode van tijdelijkheid en transformatie. Maar je zou het ook zomaar een Toren van Babel kunnen noemen – vooral in de zin van het kunstproject van Guido van der Werve dat nu op NDSM te zien is en te beleven is.

De NDSM-werf is misschien wel een van de laatste plekken in Amsterdam waar de openbare ruimte ook nog echt de publieke ruimte is

Nu de transformatie meer handen en voeten begint te krijgen ontstaat echter ook een run op de laatste vrije ruimte. Langs de ene kant strijden tijdelijke initiatieven voor het behoud van ruimte en dienen nieuwe partijen zich aan om de schijnbaar onbestemde ruimte aan te wenden voor allerhande zaken die de stad van vandaag en morgen nodig hebben. En daarmee ontstaan ook de eerste echte Babylonische spraakverwarringen. De gevolgen daarvan kunnen groot zijn. Net als in het Bijbelse verhaal zouden ze zomaar kunnen leiden tot de teloorgang van deze prachtige versmelting van openbare en publieke ruimte die betekenis kan geven aan de stad van nu en morgen.

Laat deze Toren van Babel de eerste van velen zijn die nu en in de toekomst op deze plek gebouwd gaan worden als meerstemmige levende uitingen van onze publieke waarden.

Tekst: Liza Folkertsma

Ik kwam al graag op de NDSM voor festivals en dagjes uitwaaien aan het IJ, dus toen hotelschip Botel mensen zocht om hun kamers tijdelijk te gaan bewonen, heb ik geen moment getwijfeld. Een week later woonde ik op (of aan) de NDSM!

Toen ik begin dit jaar aan het hardlopen was rondom de Feralda-kraan, zag ik de bakken staan en groeide er zelfs nog een sterke bloemkool van vorig jaar! Eén van de beeldhouwers raadde me aan om naar de stichting te mailen, zodat ik een werftuintje kon krijgen. Toen ik dat eenmaal had gedaan, bleken ze al heel snel vol te zitten… Gelukkig is het allemaal goedgekomen en kreeg ik na een tijdje zelfs 2 tuintjes aangewezen.

Ik had nog geen ervaring met moestuinieren. Een paar honderd meter verderop ben ik in m’n hotelkamer begonnen met zaadjes planten en wachten tot ze in bloei stonden. Ik heb met een vriendin twee gigantische zakken aarde er naartoe gesleept – heerlijke middag, wat een lol – en de kleintjes uit de vesterbank in de werftuintjes geplant.

Het is niet te beschrijven wat dit “kleine” project met me heeft gedaan. Ik heb insecten bekeken, plantjes zien opgroeien, geoogst, me gefrustreerd over de traagheid van het groeien van een pompoen en de snelheid van het verwaaien van klaproosblaadjes. Het was een actieve meditatie en ik kwam er een paar keer per week. Ik heb in de zon gestaan en gesmeekt om regen, omdat de wind de boel aan het uitdrogen was.

"Ik besefte dat élk moment met planten me van alles leert en wijzer maakt"

‍

Toen de zonnebloemen open gingen, toen de dille ineens kracht kreeg, toen de chiliplant na uitdunning zijn plek vond en ik op de laatste dag zag hoe láng de wortel van de appelboom (ja, écht!) was geworden – toen besefte ik dat élk moment met planten me van alles leert en wijzer maakt.

Ik vind het geweldig dat er op de NDSM ruimte is voor zoveel verschillende dingen. Van IJ Hallen tot ADE, café’s en theaterfestivals, crossfit en massagetherapie, beeldhouwers en werft uintjes. Botel is achter me, maar gelukkig woon ik nog steeds in de buurt. Ik ben er wekelijks met een glimlach op m’n gezicht, ondanks wind of regen of felle zon, te vinden. Prachtige plek!

Stichting NDSM-werf en Stichting TAAK nodigden acht kunstenaars uit om vanuit hun eigen disciplines workshops voor stadsbewoners te verzorgen. Het resultaat: een bijzondere verzameling aan kunstwerken die symbool staan voor de talloze stemmen die de stad rijk is. Anders dan in het Bijbelse verhaal, waarin de meerstemmigheid juist leidde tot het verval van de bouw, was de meerstemmigheid hier juist de kracht van het werk. In dit artikel blikken we één voor één terug op de verschillende kunstenaars van dit project dat werd gebaseerd op een idee van Guido van der Werve, en hoe de werken vorm hebben gegeven aan de toren.

Bekijk hier de video-interviews die Anna Sidorchik met alle kunstenaars maakte.

1. Perrine Philomeen (fashion stylist en creative director)

‍“Ik zie mode en fashion, net als veel mensen, als een verlengde van je identiteit. Ik vind het altijd leuk om in mijn workshops de boundaries daarvan op te zoeken.”

In de ideale stad van Perrine Philomeen (1992) zegt men niet langer dress to impress, maar dress to empower! De jongste kunstenaar van het collectief liet jongeren experimenteren met textiel als vorm van zelfexpressie. Samen werkten zij aan vlaggen – voor elke deelnemer een uniek textiel symbool – die nog altijd trots hangen te wapperen in de installatie, met daaronder ook fotografische beelden waarop de deelnemers hun eigen vlaggen als mode item tonen.

2. Mick La Rock (graffiti-kunstenaar)

“In een graffiti-workshop geef je mensen een stukje vrijheid dat ze normaalgesproken niet zo snel ervaren.”

Losgaan met spuitbussen hoorde voor de meeste deelnemers van deze workshops, verzorgd door befaamd graffiti-kunstenaar Mick La Rock (1970), misschien niet bij de dagelijkse kost. Dit maakte het des te bijzonderder om hun schrift in vrije loop te laten en hun ideaalbeeld van de stad naar pieces te vertalen. De uitkomsten verwerkte Mick in samenwerking met Jeffrey Kroese van Vinger.nl tot twee collages op banners, die bovenin de toren te zien zijn.

3. Rianne van Duin (grafisch ontwerper)

“Kinderen krijgen middels dit soort projecten een grotere stem. Dan staan ze opeens in de krant en hebben ze allerlei dingen te zeggen die wij iets meer ter harte zouden kunnen nemen.”

Ook de kleine mensen onder ons hebben een grote stem en dit is voor Rianne van Duin (1978) – grafisch- en 3D-ontwerper, werkzaam op NDSM – een onuitputtelijke bron van inspiratie. Samen met leerlingen van basisschool Klein Amsterdam maakte ze voor Toren van Babel een krant waarin de kinderen zelf hun wensen, dromen en ideeën voor de stad zichtbaar maken in tekst en beeld. Deze krant liggen in een speciale kast in de toren en zijn voor iedereen gratis mee te nemen.

4. Fouad Lakbir (fotograaf en storyteller)

“Op het moment dat je een verhaal vertelt, creëer je niet alleen ruimte voor jouw verhaal, maar ook ruimte waar een ander verhaal verteld kan worden. Door dat te doen, maak je plaats voor andersdenkenden, voor mensen die hun leven anders leven.”

Een individueel verhaal hoeft helemaal niet individualistisch te zijn. Dat werd duidelijk tijdens de workshops van storyteller en fotograaf Fouad Lakbir (1990). Wat is je mooiste herinnering aan een stad? Vanuit deze vraag begon hij het gesprek met verschillende Amsterdammers, waarna zij elkaar interviewden over hun ideale stad. De bijzondere gesprekken die hij opnam tijdens de workshops kwamen samen in een soundscape die in Toren van Babel terug te horen is.

5. Olfa Ben Ali (visueel artiest en regisseur)

“In mijn ogen heeft kunst meer impact op de samenleving wanneer het wordt gecreëerd in samenwerking met anderen.”

Als deel van haar grotere project ‘REFUTEA’ onderzocht Frans-Tunesisch beeldend kunstenaar Olfa Ben Ali (1974) tijdens haar workshops met vluchtelingen en ongedocumenteerden vanuit het AZC de rituele waarde van thee. De resultaten van de theeworkshop werden vertaald in een gedicht, een reclamebeeld op een banner en een videoprojectie die de uiteenlopende verhalen over herinneringen aan thee en ‘thuis’ van de deelnemers samenbrengen. De iced-tea werd tijdens de opening van de Toren van Babel ook daadwerkelijk geschonken aan de bezoekers.

6. Brendan Jan Walsh (cellist, componist, dirigent)

“We moeten beseffen dat we hele knappe dingen kunnen bereiken als mens, maar in hoe we dit invullen, en waarom, moet er ruimte blijven voor iedereen.”

Samenwerken aan de stad van de toekomst betekent voor Brendan Jan Walsh dat in het resultaat een heleboel individuele uitingen terugkomen. Een moderne Toren van Babel ziet hij dan ook liever niet als een groot gebouw van glas, staal en beton, maar als levend werk, waarin iemand bijvoorbeeld kan zeggen: “Hé, zie je dat bloemetje daar? Dat was een idee van mij!” Voor Toren van Babel gaf hij  een letterlijke uiting aan ‘meerstemmigheid’. Tijdens de opening van het project voerde een koor en een kamerorkest voerde onder zijn directie een bijzonder stuk op, gecomponeerd door Guido van der Werve.

7. Bengin Dawod (architect en stedenbouwer)

“Een stad moet door de mensen zelf ontwikkeld worden. Dit moet op een organische en spontane manier plaats kunnen vinden.”

Mensen zelf laten meebouwen aan hun stad, zowel letterlijk als figuurlijk, brengt sociale verbintenis. Voor Toren van Babel hielp architect en stedenbouwer Bengin Dawod (1982) deelnemers bij het creëren van bakstenen uit natuurlijke materialen, zoals klei en hooi, die nu als muur een fundament leggen voor de Toren van Babel. Volgens Bengin geeft dit soort laagdrempelige en toch collectieve activiteiten mensen een gevoel van eigenaarschap in hun stad.

8. Tina Lenz (design antropoloog)

“Wat ik heel mooi vind aan dit project is dat ik meer bij plekken binnen ben geweest.”

Door zelf diverse werelden in te stappen, biedt design-antropoloog Tina Lenz (1972) samen met de deelnemers van haar workshops een toegangspoort tot de Toren van Babel. Voor dit project werkte zij met Surinaamse vrouwen, mannen van de moskee El Moutaquine op de NDSM-werf, bezoekers van het Taalcafé bij Huis van de Wijk de Evenaar en haar vrienden in de Chinese boekhandel Ming Ya. Zij zetten persoonlijke verhalen en symbolen met papier om naar kleurrijke spandoeken, die als vier poorten gepositioneerd zijn in de toren.

Hoe ziet jouw ideale stad eruit? Welke stemmen komen hierin terug? En hoe kunnen we hier met kunst, cultuur, spel en samenkomst een blijvend gesprek over voeren? Dit zijn de vragen die naar voren kwamen bij Toren van Babel, en hopelijk op fascinerende wijze beantwoord zullen blijven worden op niet alleen de NDSM-werf, maar in heel Amsterdam.

Kom in het najaar van 2021 snel nog eens kijken bij Toren van Babel en laat je inspireren! De toren blijft nog (gedecoreerd met de meeste werken) te zien tot het eind van 2021.